OLUMLU DAVRANIŞ GELİŞTİRMEDE ÖĞRETMENLERİN ROLÜ

VE OLUMSUZ DAVRANIŞLARA YÖNELİK STRATEJİLER

 

Eğitim ve öğretim yaşamının temel öğelerini "okul" ve "öğretmen" oluşturur. Öğrencinin dersi sevmesi, çalışma alışkanlığı kazanmasının yanı sıra, benimseyeceği değer yargıları, tutumları açısından da öğretmenin değeri büyüktür. İnsanın hayatı boyunca süren eğitiminin büyük bir bölümü de sınıfta geçmektedir. Sınıf, eğitim öğretim etkinliklerinin gerçekleştiği bir yaşama alanıdır. Etkili öğretim üzerine yapılan araştırmalar, direkt olarak öğretmenlerin sınıflarını organize etme ve yönetme becerilerine dayanan sınıf şartlarının önemini göstermiştir.

Çağdaş eğitim ve öğretim ilkelerine göre görev yapan bir öğretmen, sadece ders veren, ders anlatan, sınav yapan ve not veren bir kimse değildir. Aynı zamanda bir organizatör, bir yönetici, bir rehber, bir izleyici ve bir değerlendiricidir. Öğretmen öğrencilerin davranışları üzerinde çalışır. Eğittiği her öğrencisinin önceden belirlenmiş amaçlara ulaşmasına yardım eder ve onların istenilen davranışlara sahip birer kişi olmasını sağlar.

Bir davranışı olumsuz olarak nitelendirmek için dört önemli ölçütten bahsedilebilir:

·     Çocuğun kendi öğrenmesiyle, sınıftaki diğer öğrencilerin öğrenmelerini kesen ve dersi bölen davranış olumsuz davranıştır (sınıfta gürültü çıkarma gibi).

·     Antisosyal nitelikte davranış; bir başka ifadeyle çocuğun, öğretmeni ve arkadaşlarıyla etkileşimine zarar veren davranış olumsuz davranıştır (başkalarına ait eşyaları izinsiz alma gibi).

·     Çocuk veya diğerlerinin güvenliği için risk oluşturan ve zarara yol açacak nitelikte olan davranış olumsuz davranıştır (okula kesici aletler getirmek gibi).

·     Okul eşyaları veya kişilerin özel eşyalarının kaybı veya zarar görmesine yol açan davranış olumsuz davranıştır (okulun penceresini kırmak, birinin defterini yırtmak gibi).

Diğer yandan bazı durumlarda bir davranış çocuğun ilişkilerine zarar vermediği halde, sadece sıklığı nedeniyle olumsuz davranış olarak nitelendirilebilir. Örneğin, ellerini kaldırmakla yetinmeyip, sürekli biçimde "öğretmenim, öğretmenim" diyerek söz hakkı isteyen bir öğrenci hem öğretmeni bunaltır, hem de arkadaşlarının rahatsız olmalarına yol açabilir.     

Sınıf içinde görülen olumsuz davranışlar:

•      Derste söz almadan (izinsiz) konuşmak

•      İzinsiz ayağa kalkma

•      Derse hazırlıksız gelmek

•      Nezaket kurallarına uymamak

•      Başarısızlıkları konusunda sürekli mazeret üretmek

•      Gürültülü konuşma, ilgisiz konuşma

•      Verilen görevi yerine getirmeme

•      Görev dışı davranışlarda bulunma

•      Kural dışı yeme-içme ve yanlış zamanda hareket etme

•      Sadece kendi düşüncelerini dinlemeye değer olduğunu benimseme

•      Anlamsız sesler çıkarma

•      Sınıfı kirletme

•      İçsel güdülenmeden çok dışsal güdülenmeye ihtiyaç duymaları

•      Arkadaşlarını öğretmene şikâyet etme, sorunları hep başkasının çözmesini isteme

•      Arkadaşının ceza almasına sevinme

•      Birbirlerinin açığını arama

•      Fiziksel müdahale, araç-gereçlere zarar verme

•      Kavga, küfür

•      Birbirlerini dinlememek, konuşanın sözünü kesme

•      Dikkat dağıtıcı hareketler

•      Sorunları şiddetle çözmeleri

•      Yemek yerken konuşma

•      Öğretmeni oturarak beklememe

•      Sağlıklı iletişim kuramama davranışı

•      Öğretmene itaatsizlik, aldatma ve saygısızlık

•      Öğretmenin isteklerine uymayı reddetme

 

 

Okul içinde görülen olumsuz davranışlar:

•      Doğaları gereği enerjikler, sürekli koşma

•      Saygılı olmak değeri zayıf olması; öğretmen, abla, teyze, amca vb. kavram ve kişilere önem vermeme

•      Tuvalet ve koridorları oyun alanı olarak kullanma

•      Kontrolsüz hareket; birbirlerini ve kendilerini koruyamama

•      Derse giriş çıkışlarında hareketlilik

•      Öğretmeni koridorda bekleme

•      Kavga ve küfür

•      Sınıfın dışında (tuvalet de dahil) yemek yeme

•      Çöpleri yere atma

•      Kantinde sıraya girmeme

•      Merdiveni inip çıkarken sadece yönlere dikkat etmeme, birbirlerini itme

•      Tuvaleti temiz kullanmama

•      Sabunlukları amacı dışında kullanma

•      Tuvaletten çıkınca el yıkamama

•      Okul eşyalarına zarar verme

•      Çığlık atma, bağırma

•      Sınıf kapılarını çok sert kapatma

•      Sınıf içinde oyun oynama

•      Topluca oyun oynayamama

 

Olumsuz davranışların nedenleri:

·     İstenmeyen davranışlar, genelde dikkat çekme isteği, sıkıntıdan kurtulma ya da yetersizliği kapatma isteğinden kaynaklanır.

·     Ailevi sorunlar

·     Çocuklarının eğitimlerine anne ve babaların ilgisiz kalmaları

·     Anne ve babaların çocuklarına yönelik olumsuz tutum ve davranışları

·     Olumsuz televizyon yayınları ve diğer medyada gösterilen şiddet

·     Aşırı kalabalık sınıflar

·     Toplumda meydana gelen değişmeler,

·     Hızlı toplumsal değişme nedeniyle öğrenci davranışlarını yönlendirecek ve denetleyecek bir kurallar sisteminin aynı hızda ortaya konulamaması

·     Bilgi patlaması

·     Otoriteye duyulan saygının azalması

·     Fiziksel koşulların yeterli olmaması

·     Öğretmenin tutumu

 

Neler yapılabilir?

ØSınıfta olumlu bir hava yaratılmasında, öğretmenin kişiliğinin ve derse hazır gelmesinin önemli bir rolü vardır. Öğretmenlerin tutarlı davranışlar sergilemeleri gerekir.

ØÖğretmenlerin öğrenci aileleriyle de işbirliği içerisine girmesi sınıfta oluşabilecek istenmeyen davranışların ortaya çıkmasını engelleyebilir.

ØÖğretmen tarafından sınıf kurallarının başlangıçta açıklanması, öğrencinin kendisinden beklenilen davranışların farkında olmasını sağlayabilir.

ØOkulun ve sınıfın fiziki şartlarının öğrencilerin olumlu davranışlar geliştirmesinde etkisi büyüktür. Bu nedenle fiziki koşulların öğrencilerin demokratik davranışlar geliştirmesini sağlayacak şekilde düzenlenmesi faydalı olabilir.

ØÖğretmenlerin yapıcı davranış değiştirme stratejilerini kullanmaları, istenmeyen davranışların daha etkili bir şekilde sınıf ortamından çıkartılarak, daha demokratik sınıf atmosferlerinin yaratılmasında etkili olabilir.

ØÖğretmenlerin olası problemlerle ilgili nasıl davranacağı hakkında önceden düşünmesi faydalı olabilir.

ØÖğretmenlerin yapıcı davranış değiştirme stratejilerini sistemli ve kararlı şekilde kullanmaları etkililiklerini arttırabilir.

ØÖğretmenin öğrencilere olan tavırları olumsuz ise bu durum öğrencileri doğrudan etkiler ve onları olumsuz davranışlara yönlendirebilir.

ØSınıf ortamında istenmeyen davranış ortaya çıktığı zaman, öğretmenin hemen bunu fark edip giderme stratejisine karar vermesi gerekir.

ØStrateji seçiminde dikkat edilmesi gereken nokta; stratejinin istenmeyen davranışı derhal durdurması ve olumsuz etkiyi en aza indirecek bir strateji olmasıdır.

 

 

Olumsuz Davranışa Yönelik Uygulanan Stratejiler
(Strateji belirlemede en önemli nokta, ortaya çıkan olumsuz davranışın niteliği ve niceliğidir.)

•     Kuralları beraber belirlemek.

•     Kurallara uymayanlarla yapılan davranışın sonuçlarına yönelik farkındalık kazanması için konuşmak.

•     Empati duygusunun gelişimine yönelik konuşmak.

•     Sihirli sözcükleri kullanmaya özendirmek.

•     Kesin bir dille istenmeyen davranış hakkında düşüncelerini aktarmak.

•     Öğrencilerin sorunlarını önemseyerek dinlemek.

•     Örnek olmak.

•     Göz teması kurmak.

•     Görüldüğü anda ikaz etmek.

•     Ders giriş çıkış saatlerine dikkat etmek.

•     Velileri ile görüşmek. Velilerle işbirliği yapmak, onlara nasıl davranması gerektiğini anlatmak.

•     Yer değişikliği yapmak.

•     Dikkat artırıcı konuşmalar yapmak, resim, bilmece ve tekerleme çalışmaları ile sınıfın dağılan dikkatini toparlamak.

•     Yemek yerken konuşmanın tehlikeli sonuçlarını anlatmak.

•     Çocuğun kendini düzeltmesi için süre vermek, düzelme olduysa ödüllendirmek.

•     Yaşanan olumsuz bir olayı emsal olarak anlatmak.

•     Teneffüslerde çocukları bahçeye yönlendirmek.

•     Bazen olumsuz davranışı görmezden gelmek ve önemsiz olduğunu hissettirmek.

 

Ek olarak;

·     Yapılan olumsuz davranışın nedenini anlamak

·     Tutarlı, kararlı olmak, sınırları net çizmek

·     İstenmeyen davranış sonrasında iki ya da üç seçenek sunmak. Hangisini seçiyorsun diye sormak.

·     Öğretmenin olumsuz davranış sonrasında söylenen seçenekleri anlayıp anlamadığını kontrol etmesi (Ben ne dedim?) (kontrol tekniği)

·     Kabul edilebilir seçenek sunmaya rağmen bunu yapmazsa kuralı destekleyen sonuca katlanmasını sağlamak.

·     Çok öfkeliyken konuşmamak (Eğer öğretmen öfkeli ise durumu ve yaşadığı duyguyu izah edip öğrenci ile sonra konuşacağı söylenmeli, eğer öğrenci çok öfkeliyse öğrenciye öfkeli olduğunu sakinleştiksen sonra konuşulacağını söylemeli ve sakinleşince muhakkak konuşmalıdır.) (sakinleşme tekniği)

·     Olumsuz davranıştan sonra öğrenciye ne hissettiğini sormak

·     Olumsuz davranıştan sonra öğretmenin kendini nasıl hissettiğini söylemesi (Örn. Yapılan olumsuz davranışı ifade ederek bu davranışın rahatsız ettiği/üzdüğü/kızdırdığı gibi duygular söylenmelidir.)

·     Ders esnasında istenmeyen davranış görüldüğünde;

vDerste anlatılanları anlayıp anlamadığını sormak

vÖğrenciyle yapılan olumsuz davranışla ilgili teneffüste konuşmak istediğini söylemek ve sonra konuşmak

vÖğrenciyi derse katmaya çalışmak (Öğrenciyi onurlandıran bir sözcükle derse davet etmek)

vİsmiyle hitap ederek uyarmak

vBakış, vurgu ve tonlama ile durumdan rahatsız olduğunu belli etmek

vÖğrencilerin arasında dolaşmaya başlamak

·     Öğrenciye yaptığı olumsuz davranış ve olumsuz sonuçları hakkında ödev vermek

·     Öğrenciye yaptığı davranışla bağlantılı olarak sınıf içi görev vermek

·     Dikkati dağıtan nesneleri ortadan kaldırmak, sınıf düzenine ve temizliğine önem vermek

·     Öğrencinin ilgisini çekmek için çeşitli öğretim materyalleri kullanmak

·     İstendik davranışı bulmaları için soru sorduktan sonra (beyin fırtınası tekniği) doğru davranışı açıklamak

·     Yanında veya yakınında oturanların o öğrencinin olumsuz davranışlarına bir etkisi olup olmadığına bakmak

 

 

·     Velisi ile durum hakkında görüşüp veliyi ortak bir tutuma yönlendirmek

·     Her öğrencinin ilgi ve yeteneklerini keşfetmesine yardımcı olmak

 

Olumlu davranış sonrasında neler yapılabilir?

üOlumlu davranışı görmezden gelmeme daha çok vurgulama.

üOlumlu davranışları örnek gösterme. Herkesin duyabileceği bir şekilde teşekkür etme, tebrik etme.

üDiğer çocukları yüreklendirip onların da yapabileceklerine yönelik inançlarını tazeleme. (cesaretlendirme)

üOlumlu davranış gösterenleri ödüllendirme. (aferin demek, başını okşamak, çizgi film izletmek, yıldız veya çıkartma vermek, bahçeye çıkmak)

üGüzel sözler söyleyerek onurlandırma.

üOlumlu davranışı belirterek sınıfça alkışlatma.

üOlumlu davranış gösterenlere sorumluluk ve görevler verme.

 

 

KAYNAKLAR

Güleç, S. ve Alkış, S. (2003). Öğretmenlerin Sınıf Ortamında Kullandıkları Davranış Değiştirme Stratejileri, Eğitim Fakültesi Dergisi, http://kutuphane.uludag.edu.tr/Univder/uufader.htm.

Balay, R. ve Sağlam, M. (2008). Sınıf İçi Olumsuz Davranışlara İlişkin Öğretmen Görüşleri, Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Eğitim Fakültesi Dergisi. Cilt:V, Sayı:II, 1-24 http://efdergi.yyu.edu.tr .

Mackenzie, J. R. Çocuğunuza Sınır Koyma,(Ed. D), İstanbul: Yakamoz Kitap, 155-161-199.